يکي از راهکارهاي استفاده بهينه از زمين و تقويت اقتصاد خانوارهاي کشاورزان، کشت دوم است اما شاليزارهاي شمال از اين امکان بي بهره بوده و بهره وري در اغلب اين اراضي پايين است.

کشت دوم در اراضي شاليزاري استان گيلان به دليل بارندگي زياد و حالت غرقابي شاليزارها در نيمه دوم سال و حساسيت اکثر گياهان به غرقاب بودن زمين، اين مهم به اندازه کافي تحقق نيافته است.

همچنين به دليل چسبندگي خاک هاي شاليزاري، رطوبت زياد و يکساله بودن تغييرات ايجاد شده در سطح زمين، زهکشي سطحي بايد با شرايط شاليزارها تطبيق داده شود به طوري که با کمترين هزينه و زمان ممکن قابل انجام باشد.

با اين هدف استفاده از حداکثر توان توليد اراضي، ايجـاد شـبکه گسـترده زهکشي ضروري است، زهکش ها سطح آب زير زميني را در سـطح معيني تثبيت کرده و موجب تسريع در انتقال و تخليـه آب از مـزارع و منطقه ريشه مي شوند.

نبود شبکه زهکشي مناسـب، خشـک شـدن زمين را در موقع برداشت محصول برنج بتاخير انداخته و خطرات ضايع شدن محصول در اثـر بارندگي را افـزايش مي دهد و در صـورت احـداث شبکه زهکشي مناسب امکـان کشـت دوم، از جملـه صـيفي و سـبزي فراهم مي شود.

يک کارشناس کشاورزي کنترل زهکش در شاليزار‌ها را بسيار ضروري دانست و گفت: براي مثال کنترل زهکش در شاليزارهاي واقع در جلگه گيلان عامل اصلي و ضروري براي افزايش محصول برنج است.

صادق محمدي زاد با اشاره به اينکه در مناطق قليايي، زهکش براي شسته شدن و خارج کردن املاح از سطح مزارع عمل مي کند ، افزود: از اهميت ‌هاي ديگر زهکشي جلوگيري از باتلاقي شدن زمين، تبادل اکسيژن ريشه گياه، رشد و توسعه ريشه گياه است. آب زهکش در مزارع سنتي اغلب منبع آب آبياري زمين هاي پايين دست است.

بدين ترتيب کانال هاي زهکشي که در وسط بلوک و بين دوقطعه زراعي قرار گرفته اند، کانال هاي زهکشي درجه چهار ناميده مي ‌شوند، که آب اضافي کرت ها بطور مستقيم در آن مي ‌ريزند. کانال هاي درجه چهار به داخل کانال درجه سه مي ريزند و کانالي که کانال هاي درجه سه به داخل آن ها تخليه مي شوند، به کانال هاي درجه دو معروفند و کانال هاي که تمامي زهکش ها در آنها خالي مي شوند به کانال هاي مادر يا درجه يک موسومند که خود به داخل آبگيرها يا باتلاقها و مردابها مي ريزند.

مديريت زيست محيطي و کشاورزي کانال هاي زهکشي درجه يک به ويژه مطالعات شيمي تجزيه آنها اهميت زيادي دارد، زيرا بقاياي سموم و کودها و ساير ضايعات کشاورزي ممکن است در آنها تغليظ شده و پس از ورود به مردابها به ويژه مرداب انزلي زيست بوم شناسي منطقه را برهم بزنند.

طراحي کانال هاي زهکشي براساس ظرفيت تخليه حداکثر بارندگي روزانه با دوره بازگشت 10 ساله و حداکثر عمق مجاز سيلاب به ميزان 30 سانتي متر به مدت يک تا دو روز صورت مي گيرد، ارتفاع کف کانال زهکشي در جايي که سطح سفره آب زير زميني پايين باشد 50 تا 60 سانتي متر پائين تر از سطح مزرعه و در جايي که سطح سفره آب بالاست، يک تا 1.2 متر پائين تر از سطح مزرعه باشد.

بدين ترتيب با هدف حفظ کشاورزي پايدار، ارتقاي توليد، ايجاد اشتغال، افزايش توان مالي کشاورزان، افزايش درآمد ملي، کاهش خروج ارز از کشور، رعايت مسائل تناوب و درنتيجه حفظ محيط زيست، برنامه‌ ريزي و مديريت کشت دوم در اراضي شاليزاري استان به گونه‌ اي تدوين شود که هر کشتي به تناسب اکوسيستم خاص منطقه مورد بررسي قرار گيرد.

معاون بهبود توليدات گياهي سازمان جهاد کشاورزي استان گيلان در اين باره گفت: سطح زير کشت دوم انواع محصولات کشاورزي 57 هزار و 435 هکتار است که از اين مقدار 49 هزار و 131هکتار تاکنون اجرا شد.

ايرج بنيادي پيشرفت فيزيکي اين مقدار سطح زير کشت دوم را 85.54 درصد دانست و افزود: کشت دوم بعد از برداشت برنج داراي مزاياي شامل پايداري توليد، استفاده مؤثر از آب و منابع، تأثير آن در کنترل آفات، بيماريها و علفهاي هرز، افزايش کيفيت فيزيکي و شيميايي خاک به خصوص زماني که يک گياه از خانواده‌ بقولات در آن کشت شود، کاهش فرسايش خاک در اثر بارندگي ‌هاي پي ‌درپي، کاهش مصرف سموم و کودهاي شيميايي براي زراعت اصلي است.

وي عنوان کرد: افزايش ميزان بهره ‌وري، افزايش توليد و تأمين بخشي از نياز غذايي جامعه، اشتغالزايي، افزايش توان مالي کشاورزان، کاهش آلودگي محيط زيست توسعه و تعميم کشت دوم در اراضي شاليزاري کشور از اهميت خاص برخوردار است که مي ‌توان در آينده با برنامه‌ ريزي ‌هاي علمي ‌تر و الهام‌ گرفتن از تجربه‌ هاي گذشته اميدوار بود وهر سال نسبت به گذشته بيشتر ترقي داشته باشد.

معاون جهاد کشاورزي گيلان در ادامه به اهميت کشت دوم اشاره کرد و اظهارداشت: کشت و کار در زمان بيکاري انجام مي ‌شود و زماني است که هزينه ‌هاي کارگري بسيار ارزانتر تمام مي ‌شود.

وي با بيان اينکه در پاييز و زمستان با آفت ها و بيماري هاي کمتري مواجه خواهيم بود، گفت: کشت دوم باعث کاهش برخي آفات و علفهاي هرز کشت اصلي مي‌ شود و همينطور هزينه‌ توليد کشت دوم به مراتب کمتر از کشت بهاره و تابستانه است.

بنيادي همچنين به اهداف اساسي کشت دوم اشاره کرد و افزود: افزايش توليدات ملي، بالا رفتن درآمد کشاورز، پايداري توليد کشت اصلي سود حاصل از سبزيجات برگي، سير و سيب‌ زميني، به مراتب بيشتر سود حاصل از کشت برنج با آن امکانات و صرف منابع، سختي ‌کار و مصرف فراوان آب است.

وي افزود: عوايد حاصل از کشت دوم به خوبي مي ‌تواند براي کشت بهتر زراعت برنج به کار گرفته شود تا پايداري توليد مهيا شود، بنابراين چون بهزراعي و رعايت موازين فني عملکرد را به دنبال دارد، کشت برنج نيز سودآورتر خواهد بود.

معاون بهبود توليدات گياهي جهاد کشاورزي گيلان همچنين با تشريح فوائد کشت دوم اظهارداشت: افزايش توليد محصولات زراعي و تنوع بخشيدن به توليدات کشاورزي از فوائد اين طرح است.

وي يادآورشد: هم اکنون سالانه بطور ميانگين200هزار تن انواع محصولات زراعي ازجمله انواع سبزيجات، باقلا، لوبيا، سير، بادنجان، کلم، هويج، کلزا و شبدر پس از برداشت برنج در شاليزارهاي گيلان توليد مي شود که زمينه مناسبي را براي افزايش تنوع محصولات کشاورزي در اين استان فراهم مي کند.

به هر حال کشت دوم با موانع و مشکلاتي از قبيل نبود تناسب منطقي قيمت انواع محصولات کشت دوم، عدم تخصيص اعتبارات مورد نياز و تأمين نهاده‌ ها به ميزان مورد نياز، نبود صنايع تبديلي ـ بسته بندي و جنبي، انجام ندادن عمليات زيربنايي در سطح گسترده، عدم برنامه ‌ريزي‌ هاي مناسب در خصوص تهيه و تأمين بذرهاي مناسب و نيز نظارت ‌نکردن بر توزيع بذر رايج بخش ‌هاي خصوصي به ويژه سبزي و صيفي، ضعف بنيه مالي کشاورزان، پراکنده و کوچک ‌بودن زمين‌ ها و آبگير بودن بخش زيادي ازشاليزارها است.

همچنين کمبود ماشين ‌آلات کشاورزي مناسب براي اجراي کشت دوم، کمرنگ بودن تحقيقات در خصوص معرفي ارقام مناسب محصولات کشت دوم و بررسي روشهاي بهينه کاشت، داشت و برداشت، محصور نبودن اراضي شاليزاري ، کمبود وسايل نقليه خاص برنامه، بيمه نبودن بيشتر محصولات زراعي کشت دوم، نابساماني قيمت برنج در مرحله‌ اول توليد که از ميزان علاقه ‌مندي کشاورزان در مرحله‌ دوم کاسته مي ‌شود و مشاع‌ بودن مزارع شاليزاري و عدم هماهنگي زارعان براي انجام کشت دوم سبب مي ‌شود بسياري از مزرعه ‌ها بعد از برداشت برنج بدون استفاده بماند.

تجهيز 60 هزار هکتار از شاليزارهاي گيلان به زهکش خاکي

مدير آب و خاک و امور فني و مهندسي سازمان جهاد کشاورزي استان گيلان از آغاز اجراي طرح تجهيز و نوسازي در سطح سه هزار هکتار از اراضي شاليزاري در استان خبر داد.

احمد زارع با اعلام اينکه اين طرح از مهمترين طرح هاي زيربنايي توليد برنج است، افزود: سالانه با عمده فعاليت جلوگيري از تغييرکاربري اراضي، مرتب کردن قطعات و ساخت جاده هاي دسترسي به مزارع اجرا مي شود.

وي اظهارداشت: کشاورزان مي توانند با پرداخت سهم خودياري براي اتمام عمليات و نيز همکاري لازم با پيمانکاران مربوطه حين اجراي طرح کمک قابل توجهي به اجراي طرح تجهيز و نوسازي اراضي شاليزاري کنند.

مدير آب و خاک سازمان جهاد کشاورزي گيلان به کشت دوم محصولا کشاورزي اشاره کرد و گفت: بيشتر شاليزارهاي استان به دليل نداشتن زهکش مناسب که زمينه خروج آب هاي ناشي از بارندگي هاي مداوم نيم سال دوم را فراهم مي کند، آبگير و در عمل براي کشت دوم محصولات کشاورزي مناسب نيستند.

وي خاطرنشان کرد: در حال حاضر 60 هزار هکتار از شاليزارهاي گيلان که طرح يکپارچه سازي شاليزارها در آنها اجرا شده به زهکش خاکي مجهز شدند و شاليزارهاي مناطق کوهپايه اي استان نيز با توجه به ساختار پلکاني به زهکشي نياز ندارند.

زارع با اشاره به اينکه طرح مطالعاتي ايجاد سامانه هاي زهکشي در شاليزارهاي گيلان در سفر دوم هيئت دولت به اين استان تصويب شده است، يادآورشد: اگر اين طرح اجرا شود گام مهمي براي توسعه اقتصاد کشاورزي در استان برداشته خواهد شد چرا که با ايجاد سامانه هاي زهکشي در شاليزارهاي گيلان بيشتر اين مزارع براي کشت دوم مناسب خواهند بود.

با اين وجود در سيستم ‌هاي چند کشتي منابع توليد از قبيل زمين، آب، مواد غذايي و تشعشع با کارايي بيشتري استفاده و عوامل نامطلوب نظير بيماري ها، آفات و علفهاي هرز بهتر کنترل مي شوند.

کشت دوم در شاليزار علاوه بر بهره ‌وري مناسب از زمين شاليزار باعث افزايش درآمد اقتصادي برنجکاران مي شود و لازمه افزايش بهر‌ه وري آگاهي از اثرت مثبت و منفي محصولات قابل کشت در تناوب با برنج است.

بدين ترتيب بالا بودن هزينه توليد برنج ادامه کشت و کار و توليد اين محصول راهبردي را در اراضي شاليزاري با چالش جدي مواجه ساخته است بطوريکه با ادامه روند فعلي در آينده اي نه چندان دور بايد منتظر تغيير کاربري اراضي شاليزاري بود مگر اينکه تمهيدات خاصي براي افزايش بهره وري اراضي شاليزاري انديشيده شود.از اينرو در چند سال اخير مؤسسه تحقيقات برنج کشور تلاش هاي زيادي را به منظور معرفي محصولاتي که در اراضي شاليزاري پس از برنج قابل کشت بوده و باعث افزايش بهره وري اين اراضي شود، کرده است.

بي ترديد تغيير نظام کشت بدون در نظرگرفتن جنبه هاي مختلف زراعي ورود محصولات جديد امکان پذير نيست.بنابراين سعي شده است تا همراه معرفي محصولات کشت دوم، تاثير آن ها برروند تغييرات عناصرغذايي خاک اراضي شاليزاري مورد بررسي قرار گيرد./مهر